PİETRO TORRİGİANİ (heykeltraş)

İTALYAN  heykeltraş, 1472 yılında Floransa'da doğdu. Arkadaşı Michelangelo'nun bir kavgada burnunu kırınca, Floransa'yı terk ederek Roma'ya gitti. Orada, 6. Alexander'ın emriyle Torre Borgia için mermer benzeri taştan süsler yaptı.

1512' ye doğru İngiltere'ye geçti. 8. Henry tarafından, Westminster'den 7. Henry ile Elizabeth of York'un mezarını yapmakla görevlendirildi. 1519' da Margaret Beaufort'un mezarına başladı. Sonra, Westminster'de 7. Henry kilisesinin baş sunağını yapmaya koyuldu, fakat bu eseri bitirmeden İspanya'ya gitti.

Granada'da, "Merhamet" ve "Ecco Homo"yu yaptı. Hayatının son zamanlarını geçirdiği Sevilla'da istediği ödemeyi alamadığı için yaptığı bir Meryem heykelini kırdı. Bunun üzerine hapse atıldı ve 1528' de orada öldü.

Pietro Torrigiani  -  7. Henry şapelinin heykelli çevre duvarı

EVANGELİSTA TORRİCELLİ (fizikçi)

İTALYAN  fizikçi ve matematikçi, 1608 yılında Faenza'da doğdu. Faenza'da Cizvitler kolejinde okudu, 20 yaşında Roma'ya gönderildi. Orada, "ağırlıklı cisimlerin hareketi" konusunda hazırladığı (1641) bir inceleme yazısıyla Galilei'nin dikkatini çekti.

Bu yazısında; maddesel bir sistemin ağırlık merkezi, mümkün olduğu kadar aşağıda bulunduğu zaman sistemin dengede olduğunu ve bu durumda enerjinin korunumu prensibinin ele alınması gerektiğini ifade etti.

Torricelli, 1643' de kendi ismini taşıyan ünlü deneyi yaptı. Bu deneyden faydalanarak barometreyi (basınç ölçer) icad etti.

Floransa'da su yollarını yapan görevliler, suyu 32 ayaktan (9.75 metre) yükseğe çıkarmak için bir emme tulumba kurmayı düşündülerse de netice alamadılar. Galilei'den yardım istemeleri de meseleyi çözmedi. Torricelli, bir cıva tüpü kullanarak "atmosfer basıncının varlığını" ortaya koydu.

1644' de, "Opera Geometrica" adlı kitabında sikloidin alanını verdi. Aynı yıl, sıvıların akışıyla ilgili kanunu açıkladı.

Öğretmeni Galilei gibi Torricelli de âletleri tasarlamakta olduğu kadar gerçekleştirmede de becerikliydi. Kendi eliyle birçok objektif (mercek vs.) yaptı ve bir termometre (sıcaklık ölçer) icad etti.

Evangelista Torricelli, 1647' de (yaş 39) Floransa'da öldü.

GİACOMO TORELLİ (senograf)

İTALYAN  mimar ve senograf (sahne düzenleyici), 1608 yılında Fano, Pesaro'da doğdu. Venedik'te, Santi Giovanni e Paolo tiyatrosu ile Teatro Novissimo'nun yapımında çalıştı.

1645' de Paris'e çağrıldı. Orada Hôtel du Petit-Bourbon tiyatrosunu inşa etti ve saray halkı için çeşitli gösteriler düzenledi. 1661' de İtalya'ya döndü ve özellikle Fortuna di Fano tiyatrosu için çalıştı.

Tiyatro dekorlarının değiştirilmesinde mekanik unsurlardan ilk faydalandı ve tiyatro makinaları alanında olağanüstü buluşlar ortaya koydu. Barok senografyasının en büyük ustaları arasında sayılan Giacomo Torelli, 1678' de doğduğu şehirde öldü.

Giacomo Torelli  -  Petit-Bourbon tiyatro sahnesi

WİLLİAM TOREL (heykeltraş)

İNGİLİZ  heykeltraş, 13. yy. sonlarında yaşadı. 3. Henry'nin ve kraliçe Castilla'lı Leonor'un heykellerini yaptı. Torel'in tabiî büyüklükteki figürleri bronzdan döken ilk İngiliz heykeltraşı olduğu sanılır.

William Torel  -  Leonor de Castilla

TOPRAKKALE KAZILARI (Van)

TOPRAKKALE,  Van'ın  2  kilometre kuzeydoğusunda Urartu kalesi ve şehridir. Urartu krallarından 1. Rusa (mö. 733 - 714) tarafından kuruldu. Şehre, "Rusahinili (Rusa şehri)" adı verildi.

Şehrin hangi tarihte yıkıldığı kesin olarak bilinmiyor. İskitler veya Medler tarafından mö. 7. yy. sonu veya  6. yy. başlarında tahrip edildiği ve bu tarihten sonra terk edildiği sanılıyor.

Urartu devletinin son başşehri olan Toprakkale'yi, 19. yy. başlarında bazı gezginler ve bilim adamları ziyaret etti. İngiliz, Alman ve Ruslar şehirde araştırma yaptılar.

Toprakkale'de sistemli kazılar Prof. Dr. Arif Erzen başkanlığında yapıldı (1959 - 61). Kazılarda ortaya çıkan en önemli yapı, baştanrı Haldi'ye ait kare planlı (13,8 m  x  13,8 m) tapınaktır. Cephesi madenî kalkanlarla süslüdür. 

Tapınağa ait, ele geçen  5  kalkandan biri son kazıda bulunmuştur (Ankara Arkeoloji Müzesi'nde). Kalkanların üzerinde kral  3. Rusa'nın adak kitabeleri yer alır. Akropolün güneyinde ortaya çıkarılan önemli bir yapı da; içinde 14 şarap küpünün bulunduğu mahzendir. Mahzenin güneyinde, ana kayaya oyulmuş bir sarnıç yer alır. Sarnıca, kayaya oyulmuş merdivenlerle inilir.

ROLAND TOPOR (desinatör)

POLONYA  asıllı desinatör ve film yönetmeni, 1938 yılında Paris'te doğdu. 1962' de "Panique" grubunun kurucusu olan sanatçı; anarşizan veya en kara surrealist çizgideki mizahî desenleri, şiirleri, tiyatro oyunları ve çizgi filmleriyle insanları kışkırtmaya çalışır. Roland Topor, 1997' de Paris'te öldü.

Bazı eserleri: "Kiracı (1964)", "Lucien İçin Dört Gül (1967)", "Vahşi Planet (1973)", "Café Panique (1982)", "Taksi Hikâyeleri (1987)", "Marquis (1989)".

Roland Topor  -  Uluslararası Af Örgütü için
              hazırladığı afiş

TOPRAK PİRESİ (böcek)

SEBZELERE  ve asmalara dadanan sıçrayıcı kınkanatlı bir böcektir (haltica). Toprak piresi, lahana, asma vb. gibi bitkilere zararlıdır. Çok küçük oluşu, onu yoketmek için denenen usûlleri çoğu zaman etkisiz hale getirir.

Bağ toprak piresine (haltica ampelophaga) karşı mücadele etmek için asmanın dibine ufak çubuk, kuru yaprak veya kokulu bitki demetleri dizilir. Böcekler kışlamak için buraya birikince, demetler ateşe verilerek imha edilir.

Kurtçuklar, yapraklı asma dalları üzerine arsenikli ilâç veya sabun ve petrollü bir emülsiyon püskürterek yok edilir. Bu işlemler sebzelere uygulanamaz.

JAN TOOROP (ressam)

HOLLANDALI  ressam ve desinatör, 1858 yılında Purvoreco, Cava'da doğdu. Ailesi 1874' de Hollanda'ya dönünce, Amsterdam, sonra Brüksel akademisine girdi. Paris'e gitti; orada Gustave Moreau, Bastien-Lepage ve Manet'nin etkisinde kaldı.

Canlı üslûbu, çevresi çizgili şekiller ve parlak renklerde dile gelir. 1890' a doğru bir ara "noktacılık" tekniğine yöneldi (Baştan Çıkarma), sonra yine aydınlık renklere ve akışkan çizgilere döndü (Üç Nişanlı Kız, Aylaklar).

Katolik'liği kabul ettikten sonra dinî ve sembolik sahneler çizdi (Loordes'da Sainte Vierge Kilisesi, Kutsal Kaçış,). Saint Joseph kilisesinin vitraylarını yaptı. Jan Toorop, 1928' de La Haye'de öldü. 

Jan Toorop  -  Kutsal Kaçış

TOLTEKLER (TOLTEKALAR)

TOLTEKLER  yarı efsanevî bir halkdır; Aztekler, Meksika'da medeniyeti bu halkın kurduğuna inanırlar. 1. Toltek hanedanının kurucusu Mikskvatl  935 veya  947' de öldürüldü. Topiltzin, Kuetzalkoatl'ın yeryüzündeki tezahürü olarak kendini kabul ettirdi ve Toblan'ı (Tula) başşehir yaptı.

Doğuya, Yucatan'a doğru yola çıktığına (987  veya  999) inanılan bu kutsal kişinin Yeni Maya imparatorluğunun kurucusu kahraman Kukultan olduğu kabul edilir.

2. Tula hanedanının (11 - 12. yüzyıl), daha kan dökücü "Tezkatlipoka'ya tapanlar" denilen başka bir Nahua kabilesinden geldiği ve Kuetzalkoatl'a sadık olanları kovduğu sanılır. Tula alınıp yağma edildi (1168) ve Toltek ülkesi barbar Şişimekler tarafından işgâl edildi.

Toltek medeniyeti, Teotihuacan medeniyetini devam ettirdi; bu kültüre, takvimi ve tarihleri yazmada kullanılan işaretler ilâve edildi.

Toltek şehirleri ve özellikle de Tula; piramit, tapınak, pelota oyunu alanı gibi büyük anıtlarla süslüdür. Heykeller büyük ebatlıdır. Seramik daha az önemlidir.

Toltek sanatı -  Tula'da karyatit

NARCİSO TOME (mimar, heykeltraş)

İSPANYOL  mimar ve heykeltraş, 1690 yılında Toro'da doğdu. "Churrigueresco" üslûbunun önemli temsilcilerindendi. Özellikle, İspanyol "barok" heykelciliğinin önemli bir örneği olan, Toledo katedralindeki "Transparenta"sıyla (1731-32) ünlüdür. Narciso Tome, 1742' de Toledo'da öldü.

Narciso Tome  -  Transparenta

TON BALIĞI AKDENİZ'DE ÜRER

SICAK  ve ılıman denizlerde yaşayan ve büyük ölçüde avcılığı yapılan kemikli bir balıktır. Ton balığı (thynnus thynnus), mekik biçiminde iri ve güçlü bir balıktır. Göğüs kısmında büyük pullardan bir göğüs kalkanı, kuyruk kısmında 6 - 9 tane düğüm çıkıntısı, her iki böğründe birer karina bulunur.

Ton balığının boyu  5  metreyi, ağırlığı ise  900 kilogramı bulur. Sırtı güzel çelik mavisi, böğür kısmı boz, karın kısmı gümüşî beyaz benekli açık renktedir. Atlas okyanusunda ve Akdeniz'de yaygındır. Akdeniz'de ürer.

Ton balıkları göçmendir. "Kırmızı ton" ilkbaharda Sardinya, Sicilya ve Tunus kıyılarına; "beyaz ton (atlantik tonu)" ise İspanya kıyılarına, özellikle Cadix körfezine yumurtalarını bırakır.

Kayıklara binerek oltayla ton avlama usulü bugün de uygulanmaktadır. Beyaz tonlar, olta iğnesine tüy veya bitki liflerinden yapılma sunî sinekler bağlanarak, sürtme oltayla avlanır. Canlı sardalyaların takıldığı sabit oltalarla avcılık gemilerle yapılır.

Ton balığı gemileri boyu  20 metreyi bulan büyük teknelerdir. Bir gemide çoğu zaman  10  tayfa bulunur. Gemi motorları, ton balıklarının yeri radyo ile bildirildiği zaman oraya hızla ulaşabilmelerini sağlayacak kadar güçlüdür.

Bu gemilerde, ton balığı sürülerine yem olarak verilecek sardalyaları canlı tutmak için özel havuzlar bulunur. Ayrıca soğuk hava tertibatlı çok büyük ton balığı gemileri de vardır. Ayçiçek yağına bulanmış ton balığı konserveleri hemen her gıda marketinde satılır.

AHMET İHSAN TOKGÖZ (yazar)

TÜRK  yazar ve yayıncı, 1868 yılında Erzurum'da doğdu. Kastamonulu Tokgözoğlu Saraç Abdurrahman Ağa'nın soyundan gelir. İlk ve orta öğrenimini İşkodra ve Şam'da yaptı. 1887' de Mülkiye mektebini bitirdi. Hariciye Tercüme kaleminde ve Tophane tercümanlığında çalıştı.

1886' da "Şafak", 1889' da "Umran" dergilerini kurdu. Âlem matbaasını açtı (1890) ve "Servet-i Fünun" dergisini yayınlamaya başladı (1891-1942). İsmiyle anılan bir edebiyat çığırını açan bu dergi ve basımevi, Türkiye'de basın sanayiinin ilk ciddi kuruluşu olarak da önem kazandı.

Tokgöz, Ticaret mektebinde coğrafya öğretmenliği yaptı. Beyoğlu Belediye reisliğine tayin edildi (1912). 1931' de Ordu vilâyetinden milletvekili seçildi. Matbuat delegesi olarak geziler yaptı. "Jules Verne" i Türkiye'de ilk tanıtan kişidir. Ahmet İhsan Tokgöz, 1942' de İstanbul'da öldü.

Eserleri: "Avrupa'da ne gördüm (Gezi notları - 1891)", "Haver (Güneşin Doğduğu Yer - roman), "Ülfet (roman)", "Haraşo (roman)", "Matbuat Hatıraları".

AHMET ZEKİ VELİDİ TOGAN (tarihçi)

TÜRK  tarihçi, 1890 yılında Başkırdistan, İsterlitamak kantonunda doğdu. Kazan'da Kasımiye medresesinde Türk tarih ve Arap edebiyatı dersleri verdi (1909-10). Kazan üniversitesinde ve Fergana'da tarihî ve etnografik araştırmalar yaptı. Fergana'da "Kutadgu Bilig"in bir nüshasını buldu. Ufa'da tarih öğretmenliği yaptı (1914-15).

Moskova parlamentosu olan Duma'da, Ufa ili müslümanlarının temsilcisi olarak siyasî hayata atıldı (1917). Rusya kurucular meclisi üyesi, Sovyet Başkırdistan cumhuriyeti harbiye vekili (1919-20), Başkırdistan devlet başkanı oldu (1920). Rusya yöneticileriyle arası açılınca Türkistan'a geçti; buradaki bağımsızlık mücadelesine katıldı.

Paris'e, oradan Berlin'e gitti. Türkiye'ye gelince (1925), İstanbul dârülfünunu Türk tarih müderrisliğine getirildi. Viyana'da "İbni Fadlan'ın Seyahatnamesi" adlı teziyle felsefe doktoru oldu (1939). 2. Dünya savaşının başlaması üzerine, İstanbul üniversitesine tarih profesörü olarak döndü. Ahmet Zeki Velidi Togan, 1970' de İstanbul'da öldü.

Başlıca eserleri: "Türk ve Tatar tarihi (1912)", "Bugünkü Türkistan ve Yakın Mazisi (1928-40)", "Birunî'nin Dünya Hakkında Tasavvuru (1940)", "Umumî Türk Tarihine Giriş (1946-70)", "Tarihte Usûl (1950-70)", "Harezmce Tercümeli Mukaddemet'ül Edeb (1951)", "Hatıralar (1969)", "Oğuz Destanı (1972)".

LOUİS TOCQUE (ressam)

FRANSIZ  ressam, 1696 yılında Paris'te doğdu. Nattier'nin öğrencisiydi. Öğretmeninin kızıyla evlendi. Yalnızca portreler yaptı. 1734' de Resim akademisine üye oldu. 1756' da Rusya'ya gitti sonra Danimarka ve başlıca kuzey devletlerini dolaştı. Louis Tocque, 1772' de Paris'te öldü.

Başlıca portreleri: "Lemoyne", "Louis de France", "Marie Leszczynska", "Marigny", "Madame de Graffigny".

Louis Tocque  -  Veliaht Louis de France

VECELLİO TİZİANO (ressam)

İTALYAN  ressam, 1490 yılına doğru Pieve di Cadore'de doğdu. Sebastiano Zuccato ile Giovanni Bellini'nin öğrencisiydi. Uzun meslek hayatı boyunca Venedik sanatını etkiledi. Alfonso d'Este, Federico di Conzaga, 3. Paolo Farnese, 1. François ve 5. Karl'dan önemli siparişler aldı.

İlk eseri; "Aziz Paulus'a Takdim edilen Jacopo Pesaro"da Bellini'nin etkisi görülür. Sonra Giorgione'den etkilendi ve 1508' de "Fondaco dei Tedeschi"nin ön yüzünün yapımında onunla beraber çalıştı. Fakat Giorgione'nin tondan tona geçişleri ve renkleri yavaş yavaş düzgünleştirmesi yerine, dengeli kütleler ve yaygın ritler kullanarak kısa zamanda kişiliğini buldu. Şatafatlılığı gerçekçilikle birleştirdi. Yaratılışın güzelliği ile ruhun atılganlığını yüceltti:

Bu türdeki eserleri; Padova'daki Scuola del Santo'nun freskleri ve özellikle "Kutsal Aşk ve Din Dışı Aşk", "Florg", "Eldivenli Adam" veya "Malta Şövalyesi"nin beyazlı ve grili ciddi figürleridir.

Sonra büyük dinî şaheserler dizisini yaptı; "Uruç", "Meryem'in Aziz Francesco ile Aziz Alviso'ya Görünmesi", "Ca'Pesaro Meryem'i", "Meryem'in Tapınağa Takdimi" ve "Mezara Konuş".

Bunlara paralel olarak Ferrara dükü için mitolojik bir dizi yaptı; "Venüs'e Adak", "Bacchanalia", "Bacchus ve Ariadne", "Urbino Venüs'ü", "Tommaso Mosti", "İppolito Rinaldi", "Gururlu Güzel" ve "Aretino"nun portreleri de bu döneme rastlar.

"Dikenli Taç Giymiş İsa"da görülen maniyerizm kaygısına, kuvvetli renkler ve ince uzun şekiller tutkusuna Roma'dayken kapıldı (1540-45), fakat kısa bir süre sonra tekrar içe dönük coşkunlukları ön plana aldı ve coşkunluğu, resmini yaptığı ünlü kişilerin süslemeli elbiselerinde bile görülen titizlikle seçilmiş ölü renklerle verdi:

Bu eserler: "3. Paolo Farnese", "5. Karl", "Mühlberg Galibi 5. Karl At Üzerinde", "Jacopo Strada", "Tebşir", "Aziz Laurentius'un Din Uğruna Ölümü", "Lucretia", "Dikenli Taç" ve kendi mezarı için yapmaya başladığı "Mezara Konuş" adlı tablolarda daha ağır basan bir ciddiyet görülür.

Büyük Palma, Veronese ve Paris Bordone'yi, sonraki yüzyılda da Rubens ile çağdaş ressamları etkileyen Vecellio Tiziano, 1576' da Venedik'te öldü.

Vecellio Tiziano  -  Eldivenli Adam